बीबीसी । पूर्व प्रधानमन्त्री मनमोहन सिंहको बिहीबार ९२ वर्षको उमेरमा निधन भएको छ । यो जानकारी अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्थान (एम्स) दिल्लीले दिएको हो ।
एम्सले प्रेस विज्ञप्तिमा जनाएको छ कि ९२ वर्षीय मनमोहन सिंहलाई बिहीबार बेलुकी घरमै “अचानक बेहोस“ भएपछि गम्भीर अवस्थामा एम्सको आपतकालीन विभागमा ल्याइएको थियो ।
मनमोहन सिंह लगातार दुई पटक भारतको प्रधानमन्त्री रहेका थिए, र उनको व्यक्तिगत छवि निकै सफा र ईमानदार मानिन्छ ।
भारतमा आर्थिक सुधारहरूको श्रेय उनीलाई नै जान्छ । चाहे उनको २००४ देखि २०१४ को प्रधानमन्त्री पदको कार्यकाल होस् वा त्यसअघि अर्थमन्त्रीका रूपमा गरेको काम ।
मनमोहन सिंहको नाममा अर्को एक उपलब्धि पनि छ, उनी जवाहरलाल नेहरूपछि लगातार दोस्रो पटक प्रधानमन्त्री बन्ने पहिलो भारतीय थिए । मनमोहन सिंहले १९८४ को सिख दंगाका लागि संसदमा माफी मागेका थिए । १९८४ मा भएका सिख दंगामा झन्डै ३,००० सिखहरूको मृत्यु भएको थियो ।
पूर्व प्रधानमन्त्री मनमोहन सिंहको दोस्रो कार्यकाल प्रधानमन्त्रीको रूपमा निकै चर्चित रह्यो । यस अवधिमा भ्रष्टाचारका धेरै प्रकरणहरू सार्वजनिक भए । धेरैको विश्वास छ कि ती घोटालाहरूका कारण नै २०१४ को आम निर्वाचनमा कांग्रेस पराजित भयो ।
प्रारम्भिक जीवन र शिक्षा
मनमोहन सिंहको जन्म २६ सेप्टेम्बर १९३२ मा तत्कालीन अविभाजित भारतको पंजाब प्रान्तमा भएको थियो, जुन अहिले पाकिस्तानमा पर्छ । उनले पंजाब विश्वविद्यालयबाट अध्ययन गरेपछि क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयबाट मास्टर्स गरेका थिए र अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयबाट डी.फिल. गरेका थिए ।
उनकी छोरी दमना सिंहले आफ्नो किताबमा लेखेकी छिन् कि क्याम्ब्रिजमा अध्ययन गर्दाका दिनहरूमा उनलाई आर्थिक अभावको सामना गर्नुपरेको थियो । उनले लेखेकी थिइन्, “क्याम्ब्रिजमा ट्युसन र बसाइ खर्च वार्षिक ६०० पाउण्ड पथ्र्यो । उनलाई पंजाब विश्वविद्यालयबाट १६० पाउण्डको छात्रवृत्ति प्राप्त हुन्थ्यो र बाँकी खर्चका लागि पिता निर्भर रहनुपथ्र्यो ।
राजनीतिक करियर र योगदान
मनमोहन सिंहको उदय १९९१ मा भारतको अर्थमन्त्रीका रूपमा भएको थियो । त्यो समय भारतको आर्थिक अवस्था अत्यन्त नाजुक थियो । आफ्नो पहिलो भाषणमा उनले विक्टर ह्युगोलाई उद्धृत गर्दै भनेका थिए, “यस संसारमा त्यो विचारलाई रोक्न सक्ने कुनै शक्ति छैन, जसको समय आइपुगेको छ ।“
उनको अर्थमन्त्रीको कार्यकालमा उनले कर कटौती गरे, सरकारी कम्पनीहरूको निजीकरण गरे, र विदेशी लगानीलाई प्रोत्साहन दिए । यसले भारतीय अर्थतन्त्रलाई ठूलो सुधार ल्यायो ।
प्रधानमन्त्रीका रूपमा योगदान
मनमोहन सिंह २००४ मा प्रधानमन्त्री बने, जब सोनिया गान्धीले पद अस्वीकार गरिन् । यसकारण उनलाई एक्सिडेन्टल पीएम पनि भनिन्छ । उनी आफ्नो पहिलो कार्यकालमा अमेरिकी परमाणु सम्झौता गर्न सफल भए, जसले भारतलाई अमेरिकी परमाणु प्रविधिमा पहुँच दिलायो ।
तर उनको दोस्रो कार्यकाल भने भ्रष्टाचारका प्रकरणहरूले भरिएको थियो । धेरै मन्त्रीहरूमाथि घोटालाका आरोप लागे, जसले देशलाई अरबौं डलरको क्षति पु¥याएको भनिएको थियो ।
विदेश नीति
विदेश नीतिमा उनले पाकिस्तानसँगको शान्ति प्रक्रिया अघि बढाए । तर मुम्बई आक्रमण र बम विस्फोट जस्ता घटनाले यो प्रक्रिया रोकियो । चीनसँगको सीमा विवाद सुल्झाउने प्रयासस्वरूप उनले नाथुला पास पुनः खोल्न सफल भए ।
निजी जीवन र सादगी
मनमोहन सिंह आफ्नो सरल र मितव्ययी जीवनशैलीका लागि परिचित थिए । उनको व्यक्तिगत जीवन सादगीपूर्ण थियो । उनको परिवारमा उनकी श्रीमती र तीन छोरीहरू छन् ।
इतिहासले गर्ने मूल्याङ्कन
मनमोहन सिंहलाई भारतलाई आर्थिक र परमाणु अलगावबाट बाहिर ल्याउने व्यक्तिका रूपमा सम्झिनेछ । यद्यपि केही आलोचकहरूले उनी समयमा नै राजनीतिबाट संन्यास लिनुपर्ने बताउँछन् ।
२०१४ मा उनले भनेका थिए, “मलाई पूर्ण विश्वास छ कि इतिहास मप्रति हालको मिडिया र विपक्षभन्दा धेरै उदार हुनेछ ।“
प्रतिक्रिया